W przyrodzie jest pierwiastkiem dość rzadkim. Występuje zarówno w stanie rodzimym jak i związanym. Głównym źródłem rtęci jest minerał o nazwie cynober HgS. Minerał ten poddaje się flotacji w celu wzbogacenia w siarczek rtęci. Następnie praży się siarczek rtęci w strumieniu powietrza i kondensuje wydzielone pary rtęci:
HgS + O2 = Hg + SO2
Stosuje się także ogrzewanie cynobru z opiłkami żelaza:
HgS + Fe = Hg + FeS
Surową rtęć filtruje się i przemywa rozcieńczonym kwasem azotowym (w celu usunięcia zanieczyszczeń w postaci metali nieszlachetnych). Zanieczyszczenia metalami szlachetnymi usuwa się przeprowadzając destylację w próżni [9,15].
Rtęć jest zaliczana do metali półszlachetnych. W temperaturze pokojowej jest odporna na działanie tlenu, wody, ditlenku węgla, ditlenku siarki, chlorowodoru, fluorowodoru, siarkowodoru i amoniaku, reaguje natomiast z fluorowcami i siarką elementarną, a w podwyższonej temperaturze z tlenem. Nie ulega działaniu kwasów nieutleniających, natomiast roztwarza się w kwasie azotowym (V) i gorącym, stężonym kwasie siarkowym (VI). Rtęć już w temperaturze pokojowej rozpuszcza wiele metali (Na, Zn, Cu, Mn) tworząc tzw. amalgamaty. Reaguje z wieloma związkami organicznymi tworząc zawiązki metaloorganiczne [9,15].
Rtęć tworzy związki na +1 i +2 stopniu utlenienia. W związkach rtęci (I) występuje dimeryczny jon Hg22+ zawierający kowalencyjne wiązania Hg – Hg. Ponieważ potencjały standardowe układów Hg2+/Hg i Hg+/Hg są do siebie zbliżone, a więc podczas otrzymywania związków Hg(I) ustala się równowaga:
Hg22+ = Hg + Hg2+
Wartość stałej równowagi reakcji dysproporcjonowania wynosi 0,01, co oznacza, że rtęć (I) jest stosunkowo trwała w roztworze, jednakże w wyniku reakcji strącania lub tworzenia kompleksów, równowaga ulega przesunięciu na korzyść produktów.
Do najważniejszych związków rtęci (I) zalicza się połączenia z fluorowcami o wzorze ogólnym Hg2X2, gdzie X = F, Cl, Br, I i kwasami tlenowymi np.: Hg2 (NO3)2, Hg2SO4
Większość związków rtęci (II) ma kowalencyjną strukturę, stąd są na ogół trudno rozpuszczalne. Rtęć (II) tworzy liczne i trwałe kompleksy, jest mało reaktywna w roztworach wodnych. Związki z fluorowcami wykazują dużą lotność, lepiej rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, niż w wodzie. W roztworach wodnych tworzą z nadmiarem jonów halogen-kowych trwałe jony kompleksowe. Inne ważne związki rtęci (II) to: tlenek HgO, sole kwasów tlenowych np. Hg (NO3)2, HgSO4, zasadowe sole i związki zawierające azot np.: HgNH2Cl, Hg2NOH (zasada Millona) i związki kompleksowe [17].
Rtęć także tworzy bardzo ważną grupę związków metaloorganicznych typu RHgX, RHgR’ w których R i R’ to rodniki alkilowe lub arylowe. Połączenia RHgX są trwałe i nie dysocjują w wodzie, ani w słabych kwasach i zasadach. Jony rtęci (II) mogą tworzyć wiele trwałych kompleksów z białkami i innymi związkami, głównie zawierającymi grupy sulfhydrylowe – [17].
Toksyczność rtęci zależy od formy w jakiej występuje. Rtęć pierwiastkowa w postaci ciekłej jest raczej obojętna i nietrująca, natomiast jej pary są silnie toksyczne. Jony rtęci (I-wartościowe) charakteryzują się raczej niską toksycznością, w przeciwieństwie do jonów dwuwartościowych. Naj-bardziej niebezpieczne są związki rtęcioorganiczne w szczególności metylo-rtęć, które są rozpuszczalne w tłuszczach szczególnie we frakcjach lipidowych i tkance mózgowej. Związki dialkilowe rtęci wykazują mniejszą toksyczność, lecz mogą przechodzić w alkilortęć w kwaśnym środowisku [15]. Podstawowe grupy związków rtęci można ze względu na stopień toksyczności ustawić w następującym szeregu.
Związki metylortęciowe i etylortęciowe → Pary rtęci metalicznej → Sole nieorganiczne → Związki fenylortęciowe i metoksyetylortęciowe [17].
[9. Gworek B., Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 1998, 14, 67
15. Kabata-Pendias A., Żmudzki J., Rtęć w środowisku naturalnym. Problemy Ekologiczne i Metodyczne, PAN, Zeszyty Naukowe 4, Warszawa 1992,
17. Kulczycka J., Dezaktywacja metalicznej rtęci w materiałach użytkowych i odpadach przemysłowych. Instytut Chemii, Technologii Nieorganicznej i Elektrochemii, Rozprawa doktorska, Gliwice 1999]